Roza Cəlilova - 95

Həqiqi sənət və ya sənətin həqiqi üzü 5 sual - 5 cavabda

Müsahibə “Mirzə İbrahimov irsinin tədqiqi və təbliği Fondu”nun layihəsi çərçivəsində həyata keçirilib.

“Mirzə İbrahimov irsinin tədqiqi və təbliği” Fondunun həyata keçirdiyi layihələrinin məqsədi milli-mədəni irsimiz olan - elm, zəka, sənət elitasının XXI əsrin çağırışlarına olan mesajlarını canlı ünsiyyət zamanı dinləyib, qələmə alıb  milli ideya, bədii təfəkkür xəzinəmizi daha da zənginləşdirməkdir.

2024-cü ildə milli rəqs sənətimizin korifeyi,  Azərbaycan Respublikasının Xalq artisti Roza Cəlilovanın - 95 illiyi qeyd olunur. Yubiley çərçivəsində kütləvi informasiya vasitələri, tanınmış efir adamları Roza xanımdan  müsahibələrini almış, həyat və yaradıcılığını dolğun açıqlamışlar. Qeyd edək ki, ümumiyyətlə bizim müsahibələrimizin  missiyası tam fərqli olaraq, Azərbaycanın yaradıcı şəxslərini bir intellektual fərd kimi təqdim etməkdir.  Bugünkü müsahibimiz Şöhrət və Şərəf Ordenli, Azərbaycanın Xalq artisti, Roza Cəlilovadır.

“Mirzə İbrahimov irsinin tədqiqi və təbliği” Fondu Roza Cəlilovanın - 95 illiyinə həsr olunmuş tədbirlər planı çərçivəsində “Yaradıcı ruhun azadlıq qüvvəsi” (Həqiqi sənət və ya sənətin həqiqi üzü 5 sual - 5 cavabda)  elmi-sənədli video-filminin çəkilişini həyata keçirib  və geniş ictimaiyyətə təqdim etmişdir. 

- Roza xanım,   95 illik yubileyiniz  münasibəti ilə Sizi təbrik edir. Müsahibə     verdiyinizə görə təşəkkür edirik. Roza Cəlilova siması - Azərbaycanın milli-mədəni irsidir. Eyni zamanda Azərbaycanın yaradıcı intellektual elitasıdır. Sizin  milli xoreoqrafiya sənətinin inkişafına verdiyiniz töhvələr misilsizdir. Düşünürəm ki,  müsahibəmizdə qeyd olunan 5 rəqəmi   taleyinizlə bağlı əlamətdar bir rəqəmdir. 5 sual - 5 cavab formatında qurulan müsahibə   sənət portretinizi,  azad  ruhunuzun güvvəsi  və tərəqqipərvər təfəkkürünüzü daha parlaq təsvir edə bilirəm.  İlk sualım  -  95 illik həyat yolunuzun  başlanğıcına nəzər salıb  təcrübənizə arxalanaraq sənətdə nəyin üstün və əsas olduğunu seçərdiniz: İstedad ya zəhmət!?

- Əlbəttə sevgi. Milli rəqsə sevgi əsasdır. Milli irsə məhəbbət, sənət adamını rəqsi bütün bəşəriyyət miqyasına qaldırmağa sövq edir. Mən klassik xoreoqrafiya məktəbini oxuyurdum, lakin  hər zaman gözümün önündə  milli rəqs, milli musiqi, milli geyim parlayırdı.  Məktəbi bitirəndən sonra Opera və Balet Teatrında ən gözəl balet rəqslərini ifa etməyimə baxmayaraq,  arzuma nail olaraq  tezliklə Filarmoniyada Mahnı və Rəqs Ansamblına daxil oldum. Milli rəqs ifa etmək. Milli rəqsə sevgim, rəqs ənənələrinə bağlılığım gec də olsa, məni  arzuma çatdırdı. İki ildən sonra artıq  Azərbaycan rəqsini ifa edirdim.

- “Azərbaycan milli rəqs sənəti”, bu məfhumun bir çox mənbələrdə açıqlaması vardıq. Lakin biz Roza Cəlilovanın şərhində bu nəzəriyyəni dinləmək istərdik. Azərbaycan milli rəqsləri digər  xalqların rəqslərindən nə ilə fərqlənir? Azərbaycan milli rəqslərinin özəlliyi, onun xarakterik xüsusiyyətlərlə ilə fərqlənir?

- Mən bu suala belə cavab verərdim. Təhsil və yaradıcılığım barədə qısa da olsa məlumatı təqdim edim. Mənim xoreoqrafiya sənətində ilk addımlarım tarixin ən çətin ilinə - 1937-ci ilə  təsadüf edib.   Daha sonra M. F. Axundov adına Opera və Balet Teatrı, daha sonra M. Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının Mahnı və Rəqs Ansamblı. Artıq  1957-ci ildən isə xaricə, qastrol səfərinə getdim. Hansı ölkədə oldumsa orda Azərbaycanın ən nəfis rəqslərini “Bənövşə”, “Tərəkəmə”, “Qızılgül” rəqslərini ifa edirdim.  İnanırsız, bu  rəqslərin  melodiyasını nota köçürürdülər. Deyirdilər ki, biz də bu rəqslərin melodiyasında? istifadə edəcəyik.  Hətta rəqs  hərəkətlərimizi də qeydə alırdılar. Bu mənə böyük qürur gətirirdi. Fikirləşirdim ki, rəqs seçimim düzgün olmuşdu.   Seçdiyim bu  rəqslər tarixi rəqslərdir. Şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələri musiqiyə daha çox ahəng verirdi.

Atamın arzusunu yerinə yetirərək balet məktəbini bitirib klassik baletlə məşğul oldum. Məni baletə böyük məmnuniyyətlə götürmüşdülər. O dövrdə bu böyük hadisə idi. Çünki ilk azərbaycanlı qızı bir milli kadr kimi  klassik baletə gəlmişdi. 9 illik balet təhsilimdən sonra arzumun ardınca   milli rəqsə getdim.

Azərbaycan milli rəqsində sındırmalar, gözə baxış, incəlik, utancaqlıq var. Mən bu gün çox məyusam, indi o hərəkətlər yoxdur. Mən dərd çəkirəm, nə üçün ki olmasın? - Ona görə ki, tədris edən peşəkarlar yox dərəcəsindədir. Rəqslərimizdəki gözəl sındırmalar, ürkək baxışlar, utancaqlıq - bunlar niyə  itirilib? Yalnız, əlləri yuxarı fırlanmalar qalıb. Əlbəttə ki, bu hərəkətlər  milli rəqsdə vacibdir, lakin aşırı yox, çünki rəqsdə olan   unudulan   incəliklər  - sındırmalar, çiyin hərəkətləri, utanma - bizim bəzəyimizdir. Ümumiyyətlə, incəsənət bizim güzgümüzdür, biz ona  baxıb fərəhlənməliyik. Tarixiliyimizi qorumalıyıq. Milli adətimizə görə cavan qızları və xanımları rəqsə dəvət edərlər. Rəqsə utana-utana girərlər. Məhz ondan sonra xanım əl qaldırıb rəqs edər. Bunlar hamısı gözəllikdir, xanımların ismətidir. Çox təəssüflər olsun ki, milli ənənələr həm rəqsdə həm əxlaqda unudulur.

- Hazırda cəmiyyətimiz sürətli informasiya dövründə, o cümlədən sərhədsiz kontent dövründə yaşayır. İnformasiya məkanında xoreoqrafiya sənətinə dair saysız-hesabsız məlumat vardır.   Düşünürük ki, bu durumda Sizin kimi peşəkarın biliyinə və zövqünə arxalanmalıyıq.  Missiyamız cəmiyyətin estetik zövqünü    formalaşdırmaqdır. İncəsənətdə və mədəniyyətdə, o cümlədən  tele-radio məkanında. Bu missiyanı məhz elmli və peşəkar insan yerinə yetirməlidir. Sizin fikrinizcə, xoreoqrafiya təhsilinə, dövlət rəqs kollektivlərinə, özfəaliyyət rəqs qruplarının fəaliyyətinə   diqqət artırılmalıdırmı? Həqiqi peşəkarlar nə dərəcədə  cəlb olunur  bu işə?

- Çox gözəl sualdır. Cavabımda nəzərinizi yenə tarixə salacam. O dövrdə   həm ifa edənlər, həm tədris edənlər, həm rəhbərlik edənlər əsl peşəkarlar  olub. Əminə xanım Dilbazi, Qəmər xanım Almaszadə, Rəfiqə Axundova və Maqsud Məmmədovlar, Əlibaba Abdullayev, Leyla Vəkilova və digərləri   milli rəqs sənətimizin tarixidir. Mən çox sevinirəm ki, onları görmüşəm. Onlardan öyrənmişəm. Onlarla çiyin-çiyinə olmuşam.  Məni  öz xoreorafik hərəkətlərim də var idi və təcrübədə tətbiq edirdim. Mənim Sizin sualınıza cavabım budur  - məhz belə korifeylər Azərbaycan mədəniyyətinə, incəsənətinə və təhsilinə xidmət edib.  O illərdə 29 yaşında   fəxri ad almaq böyük şücaət idi. 1959-cu ildə 29 yaşında mən yüksək mükafatlara, orden və fəxri adlara layiq görülmüşdüm. Sual verirdiniz ki,  yeni və ya gənc nəsil ifaçılardan kimin yaradıcılığını izləməyə məsləhət bilərdim? Yaxşı sualdı. Amma mən gərək düşünəm. Dərhal cavab verə bilmərəm. Gənc nəsil yaşlı nəsil mütəxəssislərin nəsihət, tövsiyə və iradlarına diqqətli və minnətdar olmalıdırlar. Bir balaca epizodu sizə nəql edim. Çox təəssüf ki, hal-hazırda bu belə deyil.  Cavan olarkən mən səhnədə rəqs ifa edirdim. Konsertdən sonra ifamı   izləyən çox hörmətli dövlət nümayəndəsi  məni  təbrik etdi və irad tutdu ki, “Rəqs ifa edərkən ətəyin altından   çahçur şalvarın   görsənir. Rəqs edərkən həm düzgün hərəkət həm də düzgün geyim seçilməlidir. Axı sən azərbaycanlı qızısan”.  Bu sözlər mənə ömürlük dərs oldu.

- Sizcə folkorumuz milli rəqslərimizdə hansı dərəcədə əksini tapır? Siz bir çox korifey bəstəkarlarla çalışmısız. Bu gün xalq rəqslərimizin elmi  tədqiqi və  böyük səhnədə tətbiqi hansı səviyyədədir?

- Xaricdən qonaqlar gələndə birinci folklora baxmaq istəyirlər. Bizim gözəl rəqslərimiz var. Tarix həmin o folklorda əksini tapır. Sovet dövründə İsveçrədən, Finlandiyadan gələn qonaqlar birinci növbədə folklora baxmaq istəyirdilər. İnanırsız, böyük zövq alırdılar. Sonra baletə baxırdılar. Bu gün milli rəqsə folklorun tətbiqi əlbəttə var. Amma diqqət artırılmalıdır. Çox işlənilməlidir. Mənim o qədər solo rəqslərim var ki, tarixi ad alıblar. Amma onların heç birini  səhnədə görmürəm. Üzeyir bəyin yaratdığı Rəqs və Mahnı Ansamblının repertuarı unudulub. Bilirisinizmi nə üçün? Solo rəqslər yoxdur. Həmin  rəqslər axtarılıb tapılmalıdır. O dövrdə Üzeyir bəyin Mahnı və Rəqs Ansamblı üçün yazılan musiqi, solo rəqslər,  milli paltarlar xaricdən gələn qonaqları valeh edirdi. Xarici qonaqlar birinci Mahnı və Rəqs Ansamblının konsertinə baxıb, sonra o biri kollektivlərin yaradıcılığı ilə tanış olurdular. Rəqslər musiqiyə və sözə görə qurulardı. “Qızıl gülü biçmişəm. Üstündə and içmişəm, min gözəlin içindən, təkcə səni seçmişəm” - qurduğum bu rəqsi Niyazi çox bəyənmişdir. Hətta Fransaya aparmaq niyyətində idi. Amma Allah qismət eləmədi.

- Yaradıcılıq böhranı: sənətkarın fərdi psixoloji problemidir  və ya bədii  təhsilində olan boşluğun fəsadıdır? 

- Çətin sualdır. Bədii rəhbər peşəkar olmalıdır. Üzeyir Hacıbəyli, Cahangir Cahangirov, Hacı Xanməmmədov, Səid Rüstəmov,Vasif Adıgözəlov. Biz şəxsiyyətlər bizim bədii rəhbərlərimiz olub. Onlar musiqi bəstələyirdilər, həmin musiqiyə rəqslər qurulurdu. İndi rəqslərdə bədiilik yoxdur. Bədii rəhbərlərin istiqaməti yoxdur. Mən elə bilirəm ki, düzgün seçim və şərait yaradılmalıdır. Bu amillər varsa böhrandan çıxış yolu da var. Mən bu sənətin içində böyümüşəm. Sənətkar xalqın məhəbbətini sənəti ilə qazanır. Mən xalqımın məhəbbətini qazanmışam. Xalq məni sevib. Bu isə bütün mükafatlardan yüksəkdir.

- Roza xanım, düşünürəm ki, müsahibəmizin  5 sual - 5 cavab formatına uyğun olaraq  addım-addım, yaradıcılığınızın müdriklik zirvənizə artıq qalxa bildik, azad ruhunuzun  qüvvəsini sezə bildik. Müsahibə zamanı real vəziyyəti, problemlərimizi gördük və perspektivləri də cıza bildik. Amma bu zirvədə  dayanıb, nəfəsimizi dərib, fəlsəfi düşüncələrimizə bir qədər dalaq, kulturoloji paralellər aparaq.

Azərbaycan Şərq sivilizasiyasının bir parçasıdır. Hind rəqsini Azərbaycanda ilk səhnəyə gətirən sənətkar kimi hind rəqslərinin mifologiya ilə sıx əlaqəli olmasına bələdsiz. Qədim hind mifologiyasına görə rəqsin tanrısı Natarac -  “Tandava” rəqsi ilə kainatı hərəkətə gətirən, düşməni  lərzəyə salan mifoloji obrazdır. Bizim  qədim milli rəqsimiz “Tərəkəmə” də hərəkət fəlsəfəsi ilə bağlıdır. Necə ki, “Tandava” rəqsi kainatın hərəkətini təcəssüm etdirirsə, eləcə də qədim köçəri maldar tayfalarının “Tərəkəmə”    rəqsi  də hərəkətlə bağlı olub bir obanın digər obaya köçünü nəql edir. Mən Sizin “Tərəkəmə” rəqsinizi “YouTube”dan dönə-dönə izlədim.

Tamaşaçıda formalaşan stereotipə görə Şərq rəqsi mütləq ekzotik, incə, romantik olmalıdır. Amma mən Sizin “Tərəkəmə” rəqsinizdə cəngavər qadının bir rəqsini  gördüm. Keçmişini unutmamaq, milli kökünə bağlı olmaq şərti ilə hərəkətə, inkişafa, tərəqqiyə dəvət edən bir obraz gördüm. Həmin  rəqsdə bol sayda jestikulyasiya və mimika müşahidə edilir. Hətta elə anlar vardır ki, sanki Siz tamaşaçıya sadəcə gülümsəmirsiz - elə təsəvvür yaranır ki, rəqsin dili ilə müraciət edirsiz. Siz tamaşaçıyla interaktiv ünsiyyətə, dialoqa daxil olursuz. Bu rəqs bir dialoqdur. Bu rəqs hekayədir. Siz bu rəqslə   nəyi izah edirsiz, hansı hekayəni nəql edirsiz?   Bizimlə bölüşün.

-Gör nə qədər Siz diqqətlə bu rəqsə baxmısız.  Bu mənim üçün sevincdir. “Tərəkəmə”də   musiqi sədaları altındakı hərəkətlər, mimika, incə-utancaq baxışlar, asta fırlanmalar, bunlar milli rəqsimizin  gözəlliyindən nəql edirdi. Tarixə düşmüş “Tərəkəmə” indiyə qədər yaşayıb, yaşayır və yaşayacaq, xalqımın zövqünü oxşayacaq, necə ki, oxşayır. 

Müsahibəni apardı:

Yeganə Əliyeva

“Mirzə İbrahimov irsinin tədqiqi və təbliği” Fondunun Elmi  katibi,

AMEA-nın  aparıcı elmi işçisi,kulturologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent.